ناحیه منظر فرهنگی بم در شرق استان کرمان قرار دارد. بر اساس طرح جامع مدیریتی بم و منظر فرهنگی آن، حدود ناحیه منظر فرهنگی بم شامل چهار شهرستان بم، نرماشیر، فهرج و ریگان است. در جریان فعالیتهای باستان شناسی پایگاه میراث جهانی بم و در راستای اجرای طرح های پژوهشی بررسی و شناسایی قلاع منظر و محور فرهنگی بم و نیز در جریان مستند نگاری آثار تاریخی این ناحیه فرهنگی، از اوایل دهه نود تا کنون، بیش از 200 اثر تاریخی شناسایی و مطالعه شد. تا پیش از شروع فعالیتهای باستان شناسی مورد بحث، سه فصل بررسی و شناسایی در ناحیه منظر فرهنگی بم توسط دیگر باستان-شناسان انجام شده تنها مربوط به دو شهرستان بم و نرماشیر بود.
مطالعات باستان‌شناسی از سال 1391 ، در دو شهرستان بم و نرماشیر به دنبال فعالیت‌هایی صورت پذیرفت که توسط مرحوم عدل آغاز و سپس توسط سایر باستانشناسان دنبال شده بود. شناسایی تعداد قابل توجهی نقوش صخره‌ای از نوع کنده نگاره و نیز کشف و مستندنگاری تعدادی مکان دارای آثار فلزکاری و معدن کاوی کهن، از قابل توجه ترین دستاوردهای پژوهش اخیر و اولین نمونههای یافت شده در نوع خود در سطح شهرستان بم است.
اما مطالعات باستان‌شناسی از نیمه نخست دهه نود (1392)، نخستین فعالیتهای میدانی باستان‌شناسی در سطح دو شهرستان فهرج و ریگان است. شهرستانهای ریگان و فهرج در حاشیه جنوبی کویر لوت و در مرز کرمان با منطقه سیستان و بلوچستان واقع شده اند. قرار داشتن در سر راههای ارتباطی نواحی تمدنی دنیای کهن از امتیازات آنها بود که آثار تمدنی آن هم اکنون در قالب بناها و محوطه‌های وسیع تاریخی در منطقه پراکنده‌اند.
در راستای اجرای طرح‌های پژوهشی فوق‌الذکر، حدود 70 اثر باستانی در شهرستان فهرج و بیش از 40 اثر باستانی در شهرستان ریگان شناسایی شد. مجموعه ای از قلاع خشت و گلی به ویژه قلعه روستاهای قرون متاخر اسلامی همچون قلعه برج معاذ, قلعه قلور آباد، قلعه برج اکرم، قلعه جهان آباد، قلعه شهاب آباد، قلعه علی آباد پشت ریگ، در این دو شهرستان شناسایی و مستند نگاری شد.
کشف محوطه رحمت آباد با آثاری از دوره فراپارینه سنگی، کشف محوطه باستانی با وسعتی در حدود 6هزار هکتار و آثار فرهنگی از دوره اشکانی تا قرون میانه اسلامی، شناسایی قسمتهایی از جاده سنگفرش باستانی، کشف کوشک ساسانی دهنو، خانقاه و تعدادی بنای دستکند از جمله آثار مهم شناسایی شده در شهرستان فهرج اند. منابع جغرافیای تاریخی قرون اولیه اسلامی به کرات از شهر ریگان در ردیف شهرهای آباد کرمان در آن زمان یاد می کنند. در مطالعات اخیر ، این شهر مکان‌یابی و مستندنگاری شد.
بقایای شهر کهن ریگان با وسعتی بیش از 100 هکتار و آثار فرهنگی از دوره ساسانی تا قرن هشتم هجری، در روستای جزان خواست قرار دارد. بقایای ارگ جزان خواست در غرب روستا و بقایای حصار آن در نخلستانهای اطراف روستا پراکنده است. همچنین آتشکده میرآباد در شمالغرب شهرستان ریگان، یکی از مهم‌ترین یافته‌های این پژوهش و نیز بنایی قابل توجه در مطالعه معماری مذهبی دوره ساسانی است.
گورستان کوه‌شاه، از یافته‌های این بررسی و گورستانی از قرون متاخر اسلامی است که در بحث مطالعه تاریخ اجتماعی، اثری قابل توجه به شمار می‌رود. گزارش فعالیتهای صورت‌گرفته به مرکز اسناد پایگاه میراث جهانی بم و پژوهشکده باستان‌شناسی تقدیم شده و امید است که توانسته باشیم بدین گونه گامی موثر در معرفی سیمای تاریخی ناحیه وسیع منظر فرهنگی بم برداشته باشیم.
* کارشناس پایگاه میراث جهانی بم و منظر فرهنگی آن
انتهای پیام/
